Có lẽ với nhiều game thủ ngày nay điều này khó tin, nhưng từng có thời điểm cách tốt nhất và ổn định nhất để thử một game trước khi nó phát hành là trực tiếp tới Electronics Boutique, KB Toys hay bất kỳ cửa hàng lớn nào có khu vực điện tử, rồi chơi trên các kiosk thử nghiệm. Là một game thủ thế hệ cũ, tôi đã chơi Super Nintendo và Game Boy theo kiểu này suốt nhiều năm, trước khi mẹ tôi có thể mua cho chúng tôi (vào thời kỳ console war, gia đình tôi luôn trung thành với Sega). Thật hoàn hảo. Chúng tôi tới Sears, mẹ đi mua đồ, còn tôi hoặc bạn thân dạo chơi ở kiosk vắng người, cày Mario Land, Mario World, hay Donkey Kong Country cả tiếng đồng hồ.
Và rồi có một cuối tuần bỗng đông nghịt người. Kiosk Nintendo biến mất, thay vào đó là một thứ màu xám kỳ lạ. Đám đông tụ về đó. Chúng tôi tiến gần, rồi hiểu ra lý do: đó là kiosk thử PlayStation, màn hình hiển thị game đối kháng 3D với những polygon xoay tròn khắp các nền hình. Và đám đông người xem đang tận mắt chứng kiến tương lai đang đến.
Ngày 9/9/1995, PlayStation bản gốc ra mắt Bắc Mỹ, mở ra kỉ nguyên mới cho làng game. Nhưng với nhiều người, kỉ nguyên đó có một vị sứ giả. Những ai đặt hàng trước PS1 nhận được đĩa demo công nghệ T-Rex bóng bẩy hơn, còn đại đa số công chúng lần đầu làm quen PS1 qua đĩa PlayStation Picks, đi kèm với máy lúc ra mắt và được chạy không ngừng trên các kiosk trên toàn nước Mỹ. Bộ sưu tập demo và video game ấy là công cụ Sony dùng để chinh phục những người chơi chưa tin và tuyên bố rằng pixel đã hết thời, polygon mới chính là tương lai.
Điều thú vị ở đây là khi nhìn lại danh sách game trên đĩa và so sánh với những tựa game được gọi là định nghĩa của kỷ nguyên PlayStation năm 2025, giống như Super Mario Bros với NES, Altered Beast và Revenge of Shinobi với Genesis, hay Mario World và F-Zero với SNES. Dĩ nhiên những đại diện tiêu biểu như Twisted Metal, Tekken, Wipeout rất dễ nhớ, nhưng đĩa PlayStation Picks có đến 12 game — 8 video xem trước và 4 demo chơi được — mà không phải game nào cũng nổi tiếng như Tekken hay Ridge Racer. Vậy những gương mặt đình đám của PlayStation năm 1995 giờ như thế nào? Có trò thành huyền thoại bất hủ, số khác thì chẳng ai nhắc tới nữa. Ta cùng điểm lại từng tựa một nhé.
ESPN Extreme Games
ESPN Extreme chính là tiền thân cho việc Tony Hawk's Pro Skater sau này hạ cánh êm ái. Vào thời “thể thao mạo hiểm” mới chỉ bắt đầu lan tỏa, PlayStation kịp cướp spotlight với tựa game đầu tiên dấn thân thật nghiêm túc vào thể loại này. ESPN Extreme ăn heavily ảnh hưởng từ cơ chế của EA’s Road Rash — đua xe mà còn có thể quật ngã người khác khỏi xe. Nhưng thay vì biker da bóng tối, họ ném thêm trượt roller, đua địa hình núi và trượt khúc côn cầu đường phố, cùng phần nhạc punk tạo chất riêng và đặc biệt là có bản quyền xịn xò của ESPN X-Games support.
Giờ ra sao? Sau khi ESPN không còn, Sony vẫn cho ra tiếp 2 phần 2Xtreme và 3Xtreme (bản gốc còn được tái phát hành thành 1Xtreme) với nhiều track, sân chơi và sự đầu tư chuyên nghiệp hơn với các vận động viên thật ngoài đời. Nhưng sau phần ba, Tony Hawk's Pro Skater mới thực sự trở thành chuẩn mực thể thao mạo hiểm, và cái đỉnh của ESPN Extreme cũng vậy mà dần lụi tàn.
Về phía dev, Sony Interactive Studios là một trong những team A đầu tiên của Sony khi bắt đầu PlayStation, trực tiếp phát triển hoặc hỗ trợ sản xuất nhiều bom tấn đầu đời. Sau đó họ tách ra thành 989 Studios, chuyên làm game thể thao bên Sony, với một vài tựa huyền thoại khác như Syphon Filter hai phần đầu, JetMoto, và thậm chí cả Everquest bản đầu tiên. Họ còn làm cả Spawn: The Eternal (cái này thì... tha cho họ nhé). Studio cuối cùng được sát nhập lại lúc 2005.
Jumping Flash
Jumping Flash là một trong những cái tên bị lãng quên nhất của kỷ nguyên 32-bit. Hội tinh anh thì hay tranh luận xem game platformer 3D đột phá nhất là Nights: Into Dreams, Crash Bandicoot hay Mario 64, nhưng Jumping Flash mới là kẻ đi đầu. Đồ họa thô sơ, đơn giản, nhưng vẫn có những điểm vượt trội đáng giá. Cốt truyện? Thật ra không có gì đặc biệt: một tên đại gia bất động sản tàn ác Baron Aloha (giống Funko Pop của Ted Turner) ăn cắp mảnh hành tinh để làm khu đất riêng, Hội đồng không gian gửi chú thỏ robot to đùng, dễ thương tên Robbit đi cứu thế giới. Gameplay đếm nhặt đồ khá đơn giản, nhưng tất cả dựa trên những cú nhảy “nghẹt thở” qua các bản đồ rộng lớn, đồng thời dùng cơ chế FPS để quét sạch vật cản bằng laser và pháo hoa.
Cảm giác chơi không giống Mario 64 mà giống Baby’s First Metroid Prime hơn. Thiếu dual analog - vì năm 1995 mà - nhưng đáp ứng được hàng loạt ý tưởng về chạy nhảy trong 3D mà nhiều dev sau này mất nhiều năm mới vạch ra được. Sơn hào hải vị chính là soundtrack đỉnh của đỉnh của PS1. Spoiler nhỏ: đây có thể là game tồn tại tốt nhất trong toàn bộ thư viện ra mắt PS1, dù nó gần như bị lãng quên bên cạnh Philosoma và Kileak.
Giờ thế nào? Jumping Flash có đủ thành công để làm 2 phần tiếp: Jumping Flash 2 cũng ổn ngang ngửa và Robbit Mon Dieu chẳng bao giờ được phát hành ở phương Tây. Theo Shuhei Yoshida, cựu chủ tịch Sony Interactive, đội phát triển PS2 Fantavision từng thử xin quyền làm bản remake cho PSVR nhưng dự án đứt gánh giữa đường. Từ đó đến nay series đi vào quên lãng. Nhưng Team Asobi thì vẫn chưa quên Robbit, cho chú cameo đặc sắc trong Astro’s Playroom và Astro Bot (2024), còn dựng hẳn VIP Bot của Robbit thành “tiên phong thực thụ của platformer 3D”.
Battle Arena Toshinden
Mặc dù Virtua Fighter tồn tại một năm trước khi PlayStation ra mắt, nó vẫn chưa gây được tiếng vang ở phương Tây như đã là một huyền thoại tại Nhật, đặc biệt khi Street Fighter và Mortal Kombat là những cái gì đó sáng chói ở các quán game. Vì thế Toshinden nhanh chóng được xem là tân binh đại diện cho 3D fighter trong mắt nhiều người, và ở thời điểm đầu năm 1995, nó thực sự làm nhiều người “mắt chữ A mồm chữ O”. Chắc chắn sức hút nhanh chóng bay hơi khi Tekken xuất hiện, nhưng Toshinden vẫn là một game chiến đấu 3D với vũ khí cực phong cách, roster nhân vật đa dạng, mà không có đối thủ xứng tầm cho tới Bushido Blade và Soul Edge hai năm sau.
Có thời, nhân vật Sophia, một nữ dominatrix Nga dùng roi gây chú ý cực mạnh. Rồi thì không biết do Lara Croft quá hot hay sao, mà một năm sau nhân vật cô ấy đến và “cướp spotlight” sạch sẽ. 2025 nhìn lại thì game chơi lê thê chậm chạp, nhưng phải công nhận màn cuối cùng của boss Sho - cảnh sân trước Tháp Babel ma mị trong cơn bão âm nhạc Bach - là một trong những trải nghiệm choáng ngợp nhất.
Giờ đi đâu? Takara/Tamsoft cố cày Toshinden tới mức kiệt sức trước khi hết thời. Remix trên Saturn, port Game Boy rất ổn; có ba phần tiếp theo ngày càng tệ hơn; thậm chí còn có anime OVA do Masami Obari (đạo diễn Fatal Fury: The Motion Picture) làm. Nhưng Tekken, Soul Blade và Virtua Fighter đều sở hữu sức hút vượt trội mà Toshinden không theo kịp, sau 4 phần thất bại, series này chính thức “về vườn” từ 1999 và chẳng ai mong hồi sinh.
Wipeout
Wipeout bản gốc làm rất nhiều thứ đúng. Trước đó có nhiều game đua tốc độ tương lai, nhưng thường mang vibe giống Jetsons. Wipeout thì khác, nó như phiên bản rave party London 200 năm sau, với phong cách nghệ thuật siêu đỉnh, khiến fanbase trung thành hẳn lên nhờ sự khác biệt đậm chất “người lớn”. Vibe hòa quyện thật chất. Game thật nhanh, nhưng cũng lắm vấn đề: dễ chạm tường là mất hết đà, khiến trải nghiệm chưa đã mắt bằng cái gọi là Wipeout XL một năm sau – vốn hoàn hảo tới mức mở đường cho EDM trở thành hiện tượng mainstream cuối 90s.
Nay ra sao? Bản thân series không bùng nổ số lượng bán nhưng fan cứng theo tới tấp suốt 30 năm sau. Mỗi nền tảng PlayStation đều có bản Wipeout mới (ngoại trừ bản N64 dở hơi không ai thèm nhắc). Tất cả đều đẩy tốc độ lên tận cùng cấu hình máy. Tuy nhiên, Studio Liverpool (tên mới của Psygnosis) lần lượt tái cấu trúc 2010 rồi shutdown 2012, mặc dù series được hồi sinh bằng Wipeout Omega Collection 2017 với đồ hoạ 4K/60fps, và lạ nhất là bản patch 2018 thêm hỗ trợ PSVR. Từ đó, Wipeout trở thành một trong những trải nghiệm VR khiến bạn “tăng xông” mạnh nhất.
... Dĩ nhiên PSVR2 lại không tương thích với game PSVR gốc, và Wipeout cũng chưa có port mới. Vậy là PSVR giờ lại thừa thãi, Sony ơi.
Destruction Derby
Giữa dàn game ra mắt, Destruction Derby là đại diện khá thừa thãi. Không hẳn tệ, ngược lại còn là một game kỹ thuật ấn tượng, đặc biệt với hiệu ứng phá xe chi tiết và tới gần hai tá xe trên đường cùng lúc. Vấn đề là nếu muốn chơi xả vai đập phá xe, Twisted Metal đã ra trước đó mấy ngày. Muốn chơi đua thuần thì Ridge Racer sẵn sàng. Còn muốn thử thể loại đua kiểu khác thì có ESPN Extreme hay Wipeout. Thế nên dù Destruction Derby thành công, nó cũng không thể “gây bão” lâu được.
Giờ sao rồi? Phần hậu truyện Destruction Derby 2 cải tiến nhiều, nghiêng về vibes mê mẩn hỗn loạn đặc sản miền Nam Mỹ. Bản N64 còn trơn tru nữa, bớt kiểu sim đua nặng nề vụng về. Lầy nhất là tôi viết bài này mới biết có phần 4 tên Destruction Derby Raw phát hành năm 2000, ngay tháng trước PS2 ra mắt, và hầu như chẳng ai nhớ. Phần cuối cùng của series, Destruction Derby Arenas, lãnh luôn danh hiệu game online PS2 hiếm hoi năm 2004, nhưng cũng bình bình thôi. Hết đó rồi bị Burnout 3: Takedown lấn át sạch sành sanh.
Ridge Racer
Cũng như Tekken là lời đáp của PS trước Virtua Fighter của Sega, Ridge Racer là câu trả lời cho Virtua Racing và Daytona USA. Ridge Racer nhanh hơn, chất hơn, và một điểm siêu đỉnh là bạn có thể chơi Galaga trong lúc đợi load game. Daytona dĩ nhiên có bài hát nổi bật, nhưng bí mật là Ridge Racer load toàn game khi bạn vẫn miệt mài bắn Galaga, xong game tự mở ra, có thể lấy CD ra chơi nhạc hoặc cho vào bất cứ CD nào khác. Nếu năm 1995 bạn không tranh thủ chạy vòng đua với soundtrack Mortal Kombat thì tiếc thật đấy. Tổng thể game đơn giản, core gameplay ổn, lựa chọn mua dễ dàng.
Giờ thế nào? Có vẻ Namco cứ khoảng 6 tháng lại ra 1 Ridge Racer, nhưng thực tế nhiều bản là bản remix hay mở rộng nội dung. Các bản đáng chú ý thật sự là Ridge Racer Type 4, Ridge Racer V (game PS2 launch), bản PSP và Ridge Racer 6 (Xbox 360 launch). Chúng đều mở rộng gameplay với nhiều tính năng và thay đổi focus cơ chế (từ đua arcade tới drifting).
Những bản khác tưởng mới nhưng thực ra đều xoay quanh 4 cái kể trên. Bandai Namco cho đến khoảng 2012 gần như bị chững lại dòng game này, bản cuối cùng là Draw & Drift cho mobile 2016. Dù sao, chỉ cần còn một người mê Reiko Nagase thì Ridge Racer vẫn sống.
Tekken
Nói ngắn gọn về Tekken thôi. Nếu đây là lớp tốt nghiệp cấp 3, Tekken chính là hội trưởng lớp về sau thành đạo diễn Hollywood. Không game nào trong đĩa demo đầu duy trì nổi độ hot, độ tuổi đời hay số lượng người chơi bằng Tekken. Thật ngạc nhiên khi chỉ trong 2 tháng, chúng ta đã đi từ Battle Arena Toshinden hiền lành đến Tekken siêu mạnh, rồi hai siêu phẩm Tekken 2 và Virtua Fighter 3 đưa cả thể loại đối kháng 3D lên tầm mới chỉ sau chưa đầy một năm. Namco thay đổi công thức cực nhanh chóng, dù kỹ năng ngày càng điệu nghệ, Kazuya Mishima bay vào núi lửa nhiều lúc, nền móng của Tekken đã được đặt ngay từ 1995.
Hiện ra sao? Tính đến nay series Tekken bán hơn 60 triệu bản, Tekken 8 phát hành năm 2024 đã tẩu tán khoảng 4 triệu, và đây là franchise bán chạy nhất của Bandai Namco (hơi bị khét khi Elden Ring đứng thứ 2 với 40 triệu bản chỉ qua 2 game).
Tóm lại, Tekken vẫn “ổn áp” nhé.
Air Combat/Ace Combat
Nếu Tekken là hội trưởng lớp, Air Combat sẽ được trao giải “Người Có Khả Năng Thành Công Nhất”. Game đầu tiên trong series không được đánh giá quá cao — ngoài soundtrack đỉnh ra — thường khá nhạt nhẽo so với arcade đương thời như G-LOC hay After Burner. Nhưng nền móng game thì có, Namco cứ thế mà xây dần theo thời gian, phát hành đều đặn, giữ vững ý tưởng khá độc đáo mà không mấy studio dám thử. Ban đầu Air Combat giờ giống kiểu “đồ sưu tầm học thuật” hơn là bom tấn đại chúng.
Giờ như thế nào? Bandai Namco trung thành với Ace Combat, mỗi 2-3 năm tung ra phiên bản mới kể từ 1995. Ngoại trừ một dự án free-to-play thất bại, các tựa sau đều có chất lượng ổn. Bản thứ 8 được công bố tại Game Awards 2025 và gây chú ý lớn.
Twisted Metal
Lý do Sony làm đến 2 game đấu xe cùng lúc thật sự khó hiểu, và họ cũng chẳng lao vào luôn cái game với xe tải kem đáng nhớ. Twisted Metal bản đầu không hoành tráng như các phần sau – ngoại trừ Sweet Tooth – nhưng đủ cá tính ngầu lòi. Thêm súng đạn, bom mìn làm game tự do và thoải mái hơn Destruction Derby. Đây không phải là phần hay nhất series, nhưng đủ để thấy hương vị sau này đã có ngay từ đầu.
Giờ ra sao? Series Twisted Metal khá lận đận. Twisted Metal 2 là huyền thoại, nhưng 3 và 4 bị xem là dậm chân tại chỗ. Twisted Metal: Black là cú nổ trở lại đậm chất u ám, rồi Sony lại đóng băng series 4 năm. Bản Head-On trên PSP tạm được, sau lại có director’s cut trên PS2 nhỉnh hơn nhiều. Series lại ngủ yên đến 2012, khi PS3 ra bản reboot khá ổn.
Tuy nhiên, đã 13 năm trôi qua mà không game mới, nghi vấn lớn là cái “danh tiếng nhiều màu sắc” của creator David Jaffe khiến Sony ngại làm game khác. Hiện Sony dành mối quan tâm cho phim ảnh, với show truyền hình live-action Twisted Metal trên Peacock, đáng ngạc nhiên là lại khá vui nhộn và đã được gia hạn mùa ba rồi.
Warhawk
Điều thú vị trong danh sách này là có nhiều studio phát hành không chỉ một mà tới hai game ở thời điểm PlayStation ra mắt, thử nghiệm xem cái nào ăn khách hơn. Thú vị nữa là nhiều game cạnh tranh trực tiếp thể loại với nhau tới…nuốt nhau. Warhawk dù hay hơn, động hơn Air Combat và có tone hài hước kế thừa, vẫn là cái tên dễ quên. Có thể blame Twisted Metal khiến SingleTrac quên mất Warhawk - “chiến cơ nhỏ mà hay” từng có sức hút riêng với những cuộc dogfight căng thẳng hồi hộp chỉ vài tháng sau khi ra mắt.
Giờ thế nào? Warhawk không bị bỏ quên hoàn toàn. Sony phát hành reboot multiplayer 2007 thành công, mở đường cho game đầu tiên bày bán kỹ thuật số trên PlayStation Network. Đó lại tạo tiền đề cho tựa sci-fi spin-off Starhawk hạng khá, dù vì than phiền Warhawk 2007 chỉ có multiplayer, Starhawk có thêm chiến dịch đơn rất…kỳ quặc.
Philosoma
So với Jumping Flash, Philosoma còn là kho báu chôn giấu. Thời ra mắt, bị đánh giá thấp vì không “next-gen” đủ. Phân tích kỹ thì rõ ra trò này là bộ sưu tập các kiểu trò bắn cuộn màn hình từng có đến thời điểm đó: màn thì di chuyển từ trái sang phải, màn khác lấy góc nhìn sau tàu, màn nữa thì góc nhìn kiểu Zaxxon nghiêng… Các màn chơi làm tốt, vũ khí đa dạng, nhưng năm 1995 thể loại bắn cuộn bị xem như đã quá lỗi thời rồi, kiểu như bây giờ ra một hero shooter vậy. Năm 2025 thì một game bắn tàu vũ trụ đơn giản vẫn gây thiện cảm lớn.
Điểm đặc biệt không phải gameplay mà là cốt truyện kinh dị. Bạn vào vai phi công thám hiểm hành tinh thuộc địa, theo mệnh lệnh AI chỉ huy đội, sau tín hiệu cầu cứu. Không khí hành tinh trống vắng, nhưng có đầy sinh vật côn trùng xâm nhập công nghệ của người định cư. AI trong đội bắt đầu “điên” dần, dẫn bạn sâu hơn vào hành tinh. Bạn phát hiện người định cư bị tan chảy, treo lủng lẳng trong tổ côn trùng như truyện Junji Ito. Bạn nhận ra hành tinh sống, và tàu bạn bị dùng làm phân bón nuôi sinh vật này. Nghe thì ghê rợn đấy, đúng là một trong những shooter vũ trụ đáng nhớ nhất nhưng chỉ có vài chục người chơi thực sự từng biết.
Giờ sao? Philosoma kỳ lạ là có phần hai: survival horror/visual novel PS2 tên Phase Paradox, chưa từng ra khỏi Nhật nhưng có thuyết minh tiếng Anh. Không hay, nhưng nó nối tiếp mạch truyện, kiểu kiểu David Cage đời đầu pha trộn Parasite Eve.
Dev sau này làm ít chỉn chu hơn. Hai năm sau, G-Artists ra Intelligents Qube cực vui; 10 năm sau nhà soạn nhạc Kow Otani hoàn thành nhạc phim Shadow of the Colossus; một nhân viên làm hiệu ứng của Phase Paradox là Yoko Taro (huyền thoại NieR). Nói chung, series này chắc chắn không còn trở lại. Nhưng chuyến đi thì tuyệt vời.
Kileak: The DNA Imperative
Cuối cùng, và quả thực là tệ nhất. FPS vẫn còn xa lạ trên console 1995, nên Jumping Flash làm tốt rất không dễ. Nhưng Kileak thì là một mê cung hành lang chán ngắt, toàn copy-paste kèm robot dạo chơi đôi lúc, phần thưởng duy nhất là vài audio log từ kẻ điên nghĩ mình là “Adam thật sự”. Nếu bạn ghét phim Prometheus của Ridley Scott thì hãy tưởng tượng bộ phim đó được làm trên PS1 với robot Disneyland đơ cứng thay Michael Fassbender. Đó là level sản xuất mà Kileak vận hành. Không có cảnh trong demo, chỉ có đoạn phim CGI về mech đổ bộ Nam Cực nhạc techno xập xình.
Giờ thế nào? Lạ chưa, Kileak có phần hai: Epidemic (ở Nhật gọi dài dòng là Kileak: The Blood 2: Reason in Madness) ra đúng một năm sau. Cải thiện lớn nhất là hành lang có họa tiết, nhưng vẫn trống rỗng, diễn xuất dở tệ, bắn giết nhàm chán. Lúc đó Doom, Hexen, Alien Trilogy trên PS1 đã quá đẹp rồi, chưa có lý do cho FPS lạc hậu như vậy. Dev Genki có sự nghiệp dài lâu với game 6/10 đều đều, nổi tiếng phương Tây nhờ Tokyo Xtreme Racer trên Dreamcast/PS2 và Katamari Forever trên PS3 - game làm lại stage cũ nhưng lại được khen ngợi. Tiến bộ đó cũng khá rồi nha.
.jpg?w=500&q=85)
